Dàn trận và chờ đợi

Diễn biến trận đánh hết sức quyết liệt và phức tạp. Theo như tất cả các văn bản ghi chép lại thì quân Hồi giáo đã hoàn toàn không phát hiện được một lực lượng lớn đã bố trí sẵn sàng để giáp mặt vợi họ tại Tours. Charles đã có được yếu tố bất ngờ mà ông mong muốn. Ông quyết định bắt đầu một trận chiến với một chiến thuật phòng thủ kiểu phalanx. Người Frank đã sắp xếp một đội hình hình vuông lớn, với địa hình gồm cây cối và dốc ngược lên để phá vỡ bất cứ đợt xung kích nào của kỵ binh

Trong vòng khoảng bảy ngày, hai quân đội đối mặt nhau và chỉ tung ra những trận đụng độ nhỏ. Quân Umayyads chờ đợi cho đến khi họ có toàn bộ lực lượng, điều mà họ đã có được (khi các toán quân trong các vùng phụ cận kéo tới), nhưng họ vẫn rất lo lắng. ‘Abd-al-Raḥmân, mặc dù là một chỉ huy giỏi, đã để cho Charles tập hợp đủ lực lượng và chọn được vị trí tốt cho trận đánh. Hơn nữa, rất khó khăn cho quân Umayyad để dò xét quy mô quân đội của đối phương, vì Charles đã sử dụng các lùm cây và cánh rừng để làm cho lực lượng của ông có vẻ như nhiều hơn thực tế. Vì vậy mà ‘Abd-al-Raḥmân phải tập hợp tất cả các cánh quân của mình để gom đủ một lực lượng lớn hơn, nhưng việc này cũng giúp Charles có thời gian để thu thập được nhiều hơn nữa các lính bộ binh kỳ cựu của mình, đến từ các tiền đồn của Vương quốc, và đó là tất cả hy vọng cho chiến thắng mà ông có. Ngoài ra thì ông cũng được tăng cường bởi những người dân có vũ trang đến từ nhiều nơi (họ bất mãn với quân Hồi giáo vì đã cướp bóc họ), nhưng những người dân này thì có vẻ như không giá trị lắm cho chiến đấu, ngoại trừ việc đi thu thập thực phẩm và quấy rối người Hồi giáo. Không giống như những người lính bộ binh của ông, vốn có cả kinh nghiệm chiến đấu và có kỷ luật nhà binh cao, những người dân vũ trang thì lại chẳng có gì cả và Charles tất nhiên cũng không có ý định đặt niềm tin rằng họ sẽ đứng vững để chống lại các đợt tấn công bằng kỵ binh. Hầu hết các nhà sử học trong nhiều thế kỷ qua đều cho rằng người Frank bị thua thiệt về số lượng lúc bắt đầu trận chiến với tỷ lệ ít nhất là 1 chọi 2.

Charles đã đánh cược rằng cuối cùng ‘Abd-al-Raḥmân sẽ cảm thấy bắt buộc phải chiến đấu và tiến lên để chiếm Tours. Không ai trong họ muốn tấn công trước, nhưng rồi ‘Abd-al-Raḥmân cuối cùng cảm thấy rằng ông buộc phải đánh Tours, điều đó có nghĩa là phải đi qua quân đội của người Frank ở trên ngọn đồi ở phía trước của ông ta. Quyết định chờ đợi của Charles cuối cùng đã được chứng minh là rất quan trọng, vì nó buộc quân Umayyads phải vội vàng tiến ngược lên phía trên ngọn đồi và bị ngăn trở bởi các lùm cỏ dại và các rừng cây, làm mất đi một phần lớn những lợi thế tự nhiên của một đợt tấn công kỵ binh.

Charles đã chuẩn bị cho cuộc đối đầu này từ trận Toulouse cả một thập kỷ trước. Ông cũng biết rằng nếu ông không thành công thì không còn một lực lượng nào có thể bảo vệ phương Tây Thiên chúa giáo. Nhưng Gibbon, cũng như các sử gia thời cận đại và hiện đại, cho rằng Charles đã làm những gì tốt nhất khi ở trong một tình huống xấu. Mặc dù ít quân hơn và phụ thuộc vào bộ binh, lại không có kỵ binh nặng, Charles lại có một lực lượng là những lính bộ binh hạng nặng thiện chiến, những người hoàn toàn đặt lòng tin vào ông. Hơn nữa, như sử gia Davis đã chỉ ra rằng những người lính bộ binh này được vũ trang rất đầy đủ, mỗi người mang đến có lẽ là 75 pound Anh (khoảng 30 kg) áo giáp sắt và khiên gỗ cho trận chiến.

Trong đội hình phalanx, họ có thể chiến đấu tốt hơn để chống lại những đợt tấn công bằng kỵ binh so với cách nghĩ thông thường, đặc biệt là Charles đã có thể đảm bảo cho họ vị trí ở các vùng đất cao và cây cối để hỗ trợ hơn nữa cho họ trong việc chặn đứng những đợt tấn công kiểu như vậy. Charles cũng có những yếu tố bất ngờ khác ngoài việc chọn vị trí cho trận đánh. Đó là yếu tố bất ngờ để làm cho đối thủ của ông là hoàn toàn không biết gì về lực lượng của ông. Martel đã huấn luyện binh sĩ của mình trong một thập kỷ cho trận chiến này và cũng đã nhận biết được điểm mạnh và điểm yếu của đối thủ. May mắn cho Martel, các lực lượng của Hồi giáo không biết gì nhiều về người Frank.

Người Frank được cung cấp đủ quần áo để chống lại cái lạnh và có ưu thế địa hình. Người Ả Rập không chuẩn bị cho cái lạnh dữ dội của một mùa đông đang tới từ phía bắc châu Âu, mặc dù họ có lều trại mà người Frank không có, nhưng họ cũng không muốn tấn công vào một đội quân người Frank mà họ tin rằng có thể có một số lượng rất lớn. Về cơ bản, quân Umayyads muốn người Frank tiến xuống và tạo ra một thế trận mở, trong khi người Frank lại hình thành một đội hình phòng thủ chặt chẽ và muốn người Hồi giáo đánh ngược lên. Đây là một ván bài chờ đợi mà Charles đã thắng cuộc: cuộc chiến bắt đầu vào ngày thứ bảy, khi mà ‘Abd-al-Raḥmân không còn muốn trì hoãn cuộc chiến một cách vô thời hạn khi mùa đông đang tới gần.

Xung trận

‘Abd-al-Raḥmân tin vào các ưu thế chiến thuật của lực lượng kỵ binh của mình và tung họ ra tấn công rất nhiều lần. Lần này, niềm tin mà quân Umayyads đã đặt vào kỵ binh của họ, lực lượng được trang bị những ngọn trường thương và kiếm sắc đã từng mang lại cho họ nhiều chiến thắng trong quá khứ, đã không được đền đáp.

Trong một trận chiến làm ví dụ cho việc bộ binh thời Trung cổ chống lại những đợt tấn công của kỵ binh, các binh sĩ Frank rất có kỷ luật đã chịu đựng được các cuộc tấn công, mặc dù theo các tài liệu từ phía Ả Rập, những kỵ binh của họ đã nhiều lần đánh vào được bên trong đội hình vuông của người Frank. "Các kỵ binh Hồi giáo đã di chuyển và tấn công dữ dội vào các tiểu đoàn của người Frank, những người đã chiến đấu chống lại họ một cách dũng cảm và nhiều người của cả đôi bên đã ngã gục rồi chết".[26]

Mặc dù vậy, người Frank đã không bị vỡ trận như ý đồ của quân Hồi giáo đã đề ra. Có vẻ là nhiều năm đào tạo mà Charles đã tiến hành bằng quỹ tiền bạc của Giáo hội đã tỏ ra xứng đáng. Những binh sĩ được đào tạo tốt của ông đã làm được những gì mà không người nào tại thời điểm đó lại nghĩ rằng họ có thể làm được: bộ binh của họ chịu đựng những đợt tấn công của kỵ binh nặng của quân Umayyad. Paul K. Davis nói rằng nòng cốt quân đội của Charles là một lực lượng bộ binh chuyên nghiệp có cả tính kỷ luật cao và động lực cao, đã từng tham gia nhiều chiến dịch với ông trên toàn cõi châu Âu, được chống đỡ thêm bởi lực lượng dân binh vũ trang mà Charles thường sử dụng vào việc đột kích và quấy rối kẻ thù của mình đồng thời đi thu thập lương thực.[27] Các nhà sử gia người Moors - Ả Rập trong năm 754 có chép:

"Và trong sự dữ dội của cuộc chiến, những người lính phương bắc có vẻ giống như một biển cả không thể lay chuyển, họ đứng một cách vững chãi, người này đứng sát vào người kia, tạo thành một bức tường thành bằng đá. Và vung những thanh kiếm lớn của họ rồi chém xuống người Ả Rập. Lập nên một đội hình trước người của họ, người của xứ Austrasia đã làm tất cả. Những cánh tay không biết mệt mỏi của họ đã điều khiển những thanh kiếm đâm vào ngực của kẻ thù"[28]

Cao điểm

Quân của người Umayyad đã đột nhập vào khối hình vuông để cố gắng giết chết Charles, nhưng các binh sĩ đã vây kín xung quanh ông và không thể bị phá vỡ. Khi trận chiến vẫn đang tiếp diễn, theo các nhà viết sử người Frank, có tin đồn rằng một nhóm quân trinh sát người Frank đã đánh tới tận doanh trại của quân Umayyad và đe dọa tới các chiến lợi phẩm của họ. Một số các binh sĩ Umayyad cùng nhau rút khỏi trận chiến và trở về trại để bảo vệ các chiến lợi phẩm của mình. Theo ghi chép của người Hồi giáo về trận đánh, trong khi cuộc chiến đang diễn ra vào ngày thứ hai (theo ghi chép của người Frank thì trận chiến chỉ kéo dài có một ngày), lực lượng trinh sát của người Frank được Charles tung ra bắt đầu tấn công các nguồn dự trữ của quân Hồi giáo (bao gồm cả nô lệ và những đồ cướp bóc khác).

Charles được cho là đã đưa các lính trinh sát tới gây ra sự hỗn loạn trong trại quân Umayyad và thả tự do cho rất nhiều nô lệ, hy vọng sẽ làm phân tán lực lượng của kẻ thù. Tính toán này đã thành công, khi có rất nhiều kỵ binh của quân Umayyad quay trở về trại của họ. Phần còn lại của quân đội Hồi giáo dường như cho rằng đây là một cuộc tháo chạy, và sau đó nó thật sự trở thành như vậy.

Các ghi chép của cả lịch sử phương Tây và Hồi giáo đều đồng ý rằng trong khi cố gắng để ngăn chặn sự vỡ trận, ‘Abd-al-Raḥmân đã bị bao vây rồi tử trận, và sau đó quân Umayyad rút lui hoàn toàn về trại của họ. "Tất cả các chiến binh đã chạy trốn trước kẻ thù" một nguồn tài liệu của người Ả Rập đã viết một cách thẳng thắn "và nhiều người đã chết trong khi bỏ chạy". Người Frank lại tiếp tục tập hợp thành đội hình phalanx của họ và nghỉ ngơi tại chỗ qua buổi đêm, tin rằng cuộc chiến sẽ tiếp tục vào lúc bình minh sáng hôm sau.

Ngày kế tiếp

Ngày hôm sau, khi các lực lượng quân Umayyad không tiếp tục tham gia cuộc chiến, người Frank lo sợ rằng có một cuộc phục kích. Charles cho rằng các lực lượng Umayyad cố dụ quân của ông xuống đồi và lọt vào trong một thế trận mở. Với chiến thuật mà ông đã đề ra, ông biết rằng mình sẽ phải ngăn cản điếu đó bằng mọi giá. Trong thực tế thì ông đã rèn luyện kỷ luật cho quân đội của mình trong nhiều năm rằng trong mọi trường hợp không được hợp phá vỡ đội hình và tham gia vào một trận chiến mở.[29] Chỉ sau khi trinh sát kỹ lưỡng các doanh trại của Umayyad - các ghi chép lịch sử của cả hai phía đều nói rằng quân Umayyad đã quay trở lại Iberia một cách vội vã đến mức phải vất bỏ lại các lều trại và chỉ mang theo những đồ cướp được mà họ có thể mang - quân Frank mới xác nhận rằng những người Hồi giáo đã rút lui trong đêm.

Các ghi chép

Biên niên sử Hồi giáo năm 754 mô tả trận đánh cụ thể lớn hơn bất kỳ một nguồn tài liệu Latinh hoặc một nguồn Ả Rập nào khác.[30] Tài liệu này nói về trận đánh đó như sau:

Trong khi Abd ar-Rahman truy đuổi Odo, ông quyết định phá hủy và cướp bóc các cung điện của Tours và đốt cháy nhà thờ của nó. Tại đây ông phải đối mặt với vị Tể tướng của Austrasia tên là Charles, một người đàn ông đã chứng tỏ được rằng mình là một chiến binh trước những người của mình, đã được cầu viện bởi Odo. Sau khi mỗi bên đã đối mặt nhau và tung ra các cuộc tấn công thăm dò trong gần bảy ngày, họ cuối cùng cũng chuẩn bị đội hình chiến đấu và đã đánh nhau quyết liệt. Người miền Bắc vẫn bất động như một bức tường, xích lại với nhau giống như một dòng sông băng ở các vùng tuyết lạnh. Trong nháy mắt, họ tiêu diệt những người Ả Rập bằng những thanh kiếm của họ. Người dân Austrasia với số lượng đông hơn và được vũ trang một cách khủng khiếp đã giết chết nhà vua - Abd ar-Rahman, khi họ tìm thấy ông và đâm vào ngực của ông. Nhưng đột nhiên, khi nhìn thấy vô số lều của người Ả Rập, người Frank tra thanh kiếm của họ vào vỏ và trì hoãn trận đánh cho đến ngày tiếp theo để màn đêm qua đi. Tiến lên từ doanh trại của mình vào lúc bình minh, những người châu Âu nhìn thấy những chiếc lều và tán của người Ả Rập tất cả vẫn được sắp xếp giống như khi chúng xuất hiện vào ngày hôm trước. Không biết rằng doanh trại đã trống rỗng và nghĩ rằng ở bên trong đó lực lượng Saracen đã sẵn sàng cho trận chiến, họ đã gửi trinh sát đi thăm dò và phát hiện ra rằng toàn bộ quân Ishmaelite đã bỏ đi. Họ (người Hồi giáo) đã thực sự bỏ chạy một cách lặng lẽ vào ban đêm trong một đội hình chặt chẽ và quay trở lại đất nước của họ

— Wolf (trans), Chronicle of 754, p. 145

Một cuốn sách khác được viết trong thời của Charles Martel "Continuations of Chronicle of Fredegar" có một bản tóm tắt cường điệu trận đánh:

Tể tướng Charles đã mạnh dạn ra lệnh cho đội hình chiến đấu của ông tiến lên chống lại họ [những người Ả Rập] và các chiến binh xông vào tấn công họ. Với sự trợ giúp của Chúa Kitô, ông đã đạp đổ các lều trại của họ và tăng tốc trận chiến để nghiền nát họ thành những nhóm nhỏ và tàn sát họ. Vua Abdirama đã bị giết chết, ông phá hủy [họ] đuổi quân đội ra xa, ông đã chiến đấu và chiến thắng. Như vậy là ông đã chiến thắng trước kẻ thù của mình.

— Fouracre, Continuations of Fredegar, p. 149

Phân tích chiến lược

‘Abd-al-Raḥmân là một tướng giỏi nhưng ông đã không làm hai việc mà ông ta nên làm. Gibbon đưa ra luận điểm rằng ông đã không tiến lên ngay lập tức để tấn công Charles Martel, bởi vì có lẽ ông ta đã rất ngạc nhiên khi thấy Charles xuất hiện tại Tours, Charles đã hành quân bằng những con đường nhỏ qua các ngọn núi và tránh những con đường lớn để gây bất ngờ cho quân Hồi giáo xâm lược. và như vậy, Charles đã khôn ngoan chọn trước thời gian và địa điểm mà họ sẽ giao chiến:

• ‘Abd-al-Raḥmân, hoặc cho rằng người Frank sẽ không đến giúp các đối thủ ở Aquitaine của họ, hoặc không quan tâm, và như vậy ông ta đã không thể đánh giá sức mạnh của họ trước khi cuộc chiến nổ ra.
• Ông ta không thể trinh sát và quấy rối quân đội của người Frank và Charles Martel.

Nếu thực hiện được một trong hai điều này (tức là có cảnh giác trước), ông ta sẽ có một quyết định hợp lý là buộc lực lượng kỵ binh hạng nhẹ của mình ngưng việc tàn phá và cướp bóc những vùng đất thấp của xứ Gaul, để tập trung toàn quân tấn công người Frank. Chiến lược này đã có thể vô hiệu hóa tất cả các lợi thế của Charles ở Tours, bởi vì:

• Những kẻ xâm lược sẽ không phải mang gánh nặng về chiến lợi phẩm (do bớt đi cướp phá), đây là điểm đóng một vai trò rất lớn trong trận đánh.
• Họ sẽ không bị mất một chiến binh nào trong các trận chiến mà họ chiến đấu trước trận Tours (mặc dù số thương vong là không nhiều, những tổn thất này đáng ra phải xảy ra ở Tours).
• Họ nên bỏ qua đối thủ yếu hơn như Odo, người mà họ có thể xử lý bất kỳ lúc nào họ muốn sau này, trong khi di chuyển với toàn lực để đấu với lực lượng mạnh nhất ở Tây Âu, hoặc ít ra thì cũng tìm được chiến trường mà họ muốn.

Trong khi một số nhà sử học quân sự chỉ ra rằng để lại kẻ thù ở phía sau thường là điều không khôn ngoan, người Mông Cổ đã chứng minh rằng tấn công gián tiếp và bỏ qua những đối thủ yếu hơn để tiêu diệt ngay những kẻ thù mạnh nhất là một trong những chiến thuật có hiệu quả một cách ấn tượng trong các cuộc xâm lược. Trong trường hợp này, những kẻ thù còn lại hầu như không còn nguy hiểm, vì vậy mà người Hồi giáo sẽ dễ dàng tiêu diệt họ. Đối thủ nguy hiểm thực sự của người Hồi giáo Moor chính là Charles và sự thất bại trong việc tiến hành trinh sát đầy đủ xứ Gaul là điều cực kỳ tai hại.

Theo Creasy, lựa chọn chiến thuật tốt nhất có thể của người Hồi giáo chỉ đơn giản là triệt thoái khỏi trận chiến, rút lui với những chiến lợi phẩm của họ, chiếm đóng các thành phố đã đánh chiếm được ở miền nam xứ Gaul và quay trở lại giao chiến khi họ có thể buộc Charles phải di chuyển đến một chiến trường thích hợp hơn, một nơi mà họ có thể tối đa hóa các lợi thế rất lớn của lực lượng kỵ binh thiết giáp của họ. Nếu như vậy thì một kết cục hoàn toàn khác đi có thể đã ra, tuy nhiên trong thực tế thì lực lượng của người Hồi giáo đã bị kiểm soát. Cả các nhà sử gia phương Tây và Hồi giáo đều đồng ý rằng cuộc chiến là cực kỳ dữ dội và rằng các kỵ binh hạng nặng của quân Umayyad đã đột nhập được vào đội hình hình vuông, nhưng họ cũng đồng ý rằng người Frank trong đội hình vẫn còn kháng cự một cách mạnh mẽ.

Trong trường hợp người Hồi giáo tránh đối đầu trực tiếp mà tản ra đốt phá miền nam xứ Gaul, Charles sẽ không thể đứng yên trong khi vùng lãnh thổ của người Frank bị đe dọa. Ông sẽ phải đối mặt với quân đội Umayyad dù là sớm hay muộn và binh lính của ông sẽ tức giận bởi vùng Aquitaine bị tàn phá hoàn toàn và muốn lao lên để chiến đấu. Nhưng Edward Creasy cũng lưu ý rằng:

Trong thực tế, về mặt chiến lược và chiến thuật, Charles có thể đưa ra quyết định tốt nhất mà ông có thể. Đó là chờ đợi cho đến khi kẻ thù của mình ít nghĩ là ông sẽ tham chiến nhất, và sau đó là tiến quân một cách bí mật để giáp mặt với họ một cách bất ngờ. Điều đó đã giúp ông giành chiến thắng.